چهارقرن سركوب

////// چهار قرن سركوب //////

چهارصدسال پيش ( چهار قرن ) در حاليكه كشور و دولتي به نام روس و روسيه در نقشه ها و معادلات جهاني به چشم نمي خورد ، صفويان ، سلسله اي ترك تبار و آذربايجاني ، زمامدار امور كشور ايران بودند كه اعتبار و نام خويش را در سايه رشادتها و جانبازيهاي اين سلسله و مريدانش بدست آورده بود . در همين سالها بود كه ايوان چهارم ، سر عشيره ايل روس ، اولين دولت مستقل روسيه را به سبك ديگر كشورهاي جهان بوجود آورد و نام ايوان مخوف را برگزيد . ايوان با قتل عام و اشغال چند منطقه عشيره نشين همسايه توانست يك معادله سنگين اقتصادي را در مسير قفقاز – درياي خزر – هرات و نهايتا هند از آن خود سازد. با استفاده از اين اين ابزار معادلاتي ايوان توانست عشيره خود را قدرتمند و ثروتمند بنمايد . اما در همين اوان دماغه اميد نيك توسط واسگودوگاي پرتغالي كشف و راه تجارت ارزان تر و نزديك تري براي هند و اروپا ميسر گرديد.(1497). ايوان مخوف در برابر اين تهديد اشغال و تصرف قفقاز و راهيابي به هند را در سرلوحه كار خود قرار داد . فلذا در سال 1551 قازان را متصرف و قازانيان را قتل عام نمود . در 1553 ترخان را متصرف گرديد و براي اولين بار روسيه با درياي خزر هم مرز گرديد . در اين تاريخ شاه اسماعيل صفوي با بستن قرارداد آماسيه با امپراطوري عثماني امنيت كاملي را در منطقه خزر و قفقاز بوجود آورده بود.( بر طبق اين معاهده بخشي از آذربايجان غربي شامل ارزروم و قارص و... و نيز بخشي از كردستان امروز و كل منطقه بين النهرين – بخش شمالي گرجستان به دولت عثماني واگذار گرديده بودو در برابر ارمنستان – اردهان – كارتيل – كاخت و تمامي آذربايجان شرقي و غربي امروز به دولت ايران به انضمام اردبيل – آستارا و طالش واگذار گرديده بود .) فلذا در اين سال ها غرب درياي خزركلا دراختيارعثماني ها و شرق خزر منطقه خود مختار تركمنستان و چين بود . از اينرو هيچ مرز مشتركي بين ايران و روس وجود نداشت و خزر نيز به جهت كمبود وسايل دريايي به هيچوجه تهديدي به حساب نمي آمد . معهذا ايوان مخوف راهيابي به قفقاز و هند را در وصيت نامه خود قيد نمود .
در سال 1561جنكينسون بعنوان اولين سفير تجاري روس به دربار شاه طهماسب صفوي در قزوين راهي شد . جنكينسون اصلا انگليسي بود و در مسكو شركت تجاري انگليس – مسكو را اداره ميكرد . با اين شروع اولين كشتي تجاري به نام جنكينسون در خزر راه اندازي شد . تجار روسي با سفر به محدوده دولت صفوي اخبار و اطلاعات بسياري را به دربار روس رساندند . در سال 1578 امپراطور عثماني با استفاده از ضعف دولت ايران به منطقه قفقاز حمله نمود و ارمنستان – قاراباغ – آذربايجان – تفليس – شيروان – شماخي – باكو و دربند را به اشغال خود در آورد . شاه محمد خدابنده كه در خود توان مقابله با عثماني را نمي ديد نامه اي به فئودور اول تزار روسيه نوشت و از وي در قبال عثماني كمك طلبيد . زماني جواب اين نامه به همراه سفير روس به دربار صفوي ميرسد كه شاه عباس كبير به سلطنت رسيده است . در اين سال اتحاد اتريش + روسيه + ايران بر عليه عثماني منعقد ميگردد و در سال 1610 نيروهاي عثماني از مناطق اشغالي بيرون رانده ميشوند . اما پس از آزاذ سازي اين مناطق دولت روسيه راسا با دولت عثماني معاهده اي مي بندد و در سال 1613 با اجراي اين معاهده بخشي از خاك ايران به دولت روسيه ملحق و باقي به ايران داده ميشود . بدين ترتيب اولين مرز خاكي بين ايران و روسيه در سال 1613 پديد مي آيد .
پس از شاه عباس شاه سلطان حسين به سلطنت ميرسد . او چندان كاري و آزموده نيست درحاليكه در روسيه پطر كبير به سلطنت ميرسد و آماده كشور گشايي هاي زيادي هم هست . در 1709 لزگي ها با حمايت روسيه شماخي را متصرف ميشوند و در اين بين شاهزاده اي روسي به نام چركاسكي به هلاكت ميرسد . لزگي ها پس از رسيدن به قدرت بناي نافرماني از روسيه را مي گذارند . در 1720 محمد افغان اصفهان را متصرف ميشود . دولت روسيه با دريافت خبر تصرف پايتخت صفويه ، شصت هزار نيروي روسي را به نام حمايت از ارامنه در مقابل لزگي ها و ازبك ها به دربند و باكو اعزام ميدارد . در 1723 معاهده گيلان بين ايران و روسيه منعقد و گيلان و مازندران و دربند به روسيه واگذار ميگردد . دولت روسيه كه براي تصرف اين همه منطقه هيچ هزينه اي را متحمل نميشود در خاتمه هر اشغال ايران را وادار به انعقاد قراردادي فورماليته مينمايد . پس از به قدرت رسيدن نادر شاه افشار در ايران در 1732 معاهده رشت بين نادر شاه و آنا امپراطريس روس منعقد و بر طبق آن بخشي از طالش و آستارا و لنكران به روسيه تعلق مي يابد . معاهده گنجه در سال 1736 بسته ميشود . در اين معاهده گيلان و مازندران تخليه ميشود ولي دربند و باكو همچنان در اشغال روس ميماند . پس از قتل نادر شاه ، ايركلي فرمانده انتصابي نادر در گرجستان راسا با دولت روسيه وارد معامله شده و از كاترين تقاضاي حمايت مينمايد . (1783) تا سال 1795 كه آقا محمد خان قاجار به گرجستان لشگر گشي مينمايد اريكلي زمامدار گرجستان و حافظ منافع روسيه در منطقه است . در اين سال قواي قاجار گرجستان را متصرف و نيروهاي روسي را بيرون ميرانند . در 1796 قواي روس به تلافي اين شكست دربند – باكو – طالش – گنجه – رود ارس – و دشت مغان را به تصرف در مي آورند . در همين اوان كاترين ميميرد و پل اول جانشين وي قواي روس را از سرزمين هاي اشغالي فرا ميخواند . گرگين والي گرجستان در برابر حمايت روس تفليس را به روسيه مي بخشد بدين ترتيب در 1801 گرجستان رسما به روسيه ملحق ميگردد .
در 1803 پل اول گنجه را اشغال و ضميمه گرجستان و سپس ژنرال تسي تسيانف را حاكم و والي گرجستان مينمايد . در اين تاريخ پادشاه ايران فتعلي شاه قاجار است كه با نزديك شدن دشمن به مرزهاي شمالي، تهران را به مقصد اصفهان ترك و وليعهد عباس ميرزا را به مقابله با دشمن ميفرستد . انگلستان كه از تضعيف روس و ايران و عثماني نهايت سودجويي را ميبرد ، نسبت به ترغيب و تشويق ايران براي ادامه جنگ از هيچ كوششي فروگذار نيست . نيرو واسلحه به كمك قواي ايران مي فرستد.اما با ظهور ناپلئون در فرانسه انگلستان احساس نياز به دوستي و اتحاد روسيه مينمايد از اينرو به ناگهان نيروهاي خود را از اردوي عباس ميرزا بيرون آورده و قواي شكست خورده ايران را وادار به عقد قرارداد گلستان در 21 اكتبر 1813در ناحيه گلستان از توابع قاراباغ مينمايد .الكساندر امپراطور روسيه به ميرزا ابوالحسن خان نماينده ايران اظهار ميدارد : اراضي مورد بحث دولت ايران با رضايت خود اهالي به اشغال در آمده است از اينرو دولت ايران نبايد به استرداد ذره اي از اين مناطق اميدوار باشد ! « دقيقا موردي كه امروزه در خصوص قاراباغ بيان ميگردد » معاهده گلستان در يك مقدمه و يازده فصل بسته ميگردد و بر طبق آن : اراضي اشغال شده قاراباغ – گنجه – شكي – شيروان – قبه – دربند – باكو – طالش – تمامي گرجستان و داغستان به انضمام تمامي شهر ها و روستاهاي حومه به روسيه ملحق ميگردد . // روسيه متعهد ميشود كه حمايت مستمر از شاه ايران و ولايتعهد وي در برابر تجاوزات بيگانه و شورشهاي داخلي بنمايد .// كشتيراني تجاري در درياي خزر براي هر دو دولت منظور و كشتيهاي جنگي تنها به دولت روسيه مجاز ميگردد .// حق گمرگي روسيه به 5% كاهش و بقيه عوايدات كلا حذف ميگردند . // اسرا مبادله و فراريان بخشوده ميگردند .
از ساكنين مناطق اشغال شده مرتبا گزارشهايي از قتل و غارت و شكنجه و مصادره اموال و نواميس به گوش ميرسد . ناپلئون سقوط نموده و انگلستان مجددا با ايران بر عليه روسيه متحد ميگردد و اتحاد 1814 را ميبندد . در 1817 دولت روسيه هيئتي را به جهت اعتراض به نفوذ بيش از حد انگلستان در ايران به دربار اعزام مينمايد . اما شاه اهميتي نميدهد . روسها محال گويجه را تصرف ميكنند . علماي ديني حكم جهاد ميدهند . انگلستان در حمايت از اين حكم وسايل جنگي در اختيار ايران قرار ميدهد . عباس ميرزا دوباره عازم جنگ ميشود . اما در ناحيه شمكور از توابع گنجه از قواي روس شكست ميخورد .روسيه ايروان را متصرف و به سوي ديگر مناطق پيشروي مينمايد .دولت انگليس كه گرجي ها و ارامنه را متحد روسيه مي بيند دوباره ايران را به عقد قرارداد و ترك جنگ واميدارد . در 10 فوريه 1828 عهد نامه تركمانچاي بين ايران و روس بسته ميشود .متن قرارداد را سرجان مك دونالدانگليسي به تحريردرمي آورد . عهد نامه تركمانچاي دوفقره عهد نامه سياسي و تجاري بود . عهد نامه سياسي در 16 بند مختصرا چنين است : صلح بين دو دولت // الغاي عهد نامه گلستان و جايگزيني عهد نامه جديد به جاي آن // واگذاري ايروان و نخجوان به روسيه //تعيين خط سرحدي // واگذاري اهالي بدوي و غيره نواحي ممالك و جزاير و جبال قفقاز و درياي خزر به دولت روسيه // پرداخت ده كرور تومان خسارت جنگ به روسيه // كمك روسيه به ولايتعهدي عباس ميرزا // حركت كشتي هاي تجاري در خزر براي هر دو دولت و حركت كشتي هاي جنگي فقط در امتياز روسيه // احترام به وزرا و سفراو فرستاده هاي طرفين // عهد قرارداد تجاري // اعاده مطالبات اتباع طرفين // دادن مهلت سه ساله به ساكنان دو سوي رود ارس براي انتقال اموال خود « حسين خان سردار سابق ايروان و حسن خان برادر وي و كريم خان سردار سابق نخجوان از اين بند مستثني هستند و حق انتقال ندارند » // آزادي اسرا // اعاده فراري ها و ترانس فوژهاي مخالف روسيه كه ساكن محدوده رود ارس – رود چهريق – درياچه اورمي – رود چغور و رود قيزل اوزن الي مصب درياي خزر هستند به دولت روسيه .. دولت روسيه هم متعهد ميشود مخالفان ايران را اجازه اسكان در ايروان و نخجوان و قاراباغ ندهد الا خان ها و بيگ ها و ملاها // كساني كه خواهان رفتن به روسيه هستند يك سال مهلت براي حمل اموال منقول و پنج سال مهلت براي حمل اموال غير منقول داشته باشند // امضاي معاهده تا چهارماه بعد از تقرير // « به تاريخ دهم ماه فوريه سال خجسته فال سنه 1828 مطابق پنجم شعبان سنه 1243 هجري در تركمانچاي تحرير شد ...!!!»
معاهده تجاري تركمانچاي نيز كه دست كمي از اين معاهده ندارد در هشت فصل تنظيم و امضا گرديد .
از اين تاريخ ( 1828) تا سال 1917 كه انقلاب بورژوا دموكراتيك در روسيه بوقوع پيوست همواره منطقه قفقاز و شمالغرب و شمال ايران مورد معاملات و زد و بند هاي رسمي و غير رسمي مابين حاكمان و خوانين و سرداران و سفيران قرار ميگيرد . با انقلاب اكتبر 1917 كليه قرارداهاي تزار از سوي اين دولت انقلابي يكجانبه ملغي ميگردد و تصريحا موافقت نامه هاي 1905 و 1915 قيد ميگردد . ( 1907 – اوت – تقسيم ايران بين انگلستان و روسيه // 1915 – مارس – اتحاد انگليس و فرانسه و روسيه در اشغال تنگه هاي بوسفور و داردانل و اشغال قفقاز و استانبول //) در 19 دسامبر 1917 دولت جديد شوروي و آلمان و عثماني كشورهاي ايران و افغانستان را مستقل اعلام نموده و نيروهاي روسي و عثماني قرار ترك خاك ايران را مي نهند . اما ژنرال باراتف فرمانده قواي روس در ايران كميته ارتش انقلابي را در انزلي و قزوين تشكيل داده و با قواي موافق خود كه بالغ بر 75 هزار نفر ميشوند به قواي انگليسي ملحق ميگردد .بدين ترتيب در سال 1918 كشور ايران كلا به اشغال انگليس در مي آيد . براوين كنسول سابق جكومت تزار در خوي اين بار بعنوان سفير دولت انقلابي روس به تهران مي آيد اما اتر سفير سابق روسيه حاضر به ترك مقام خود نميشود . انگلستان در حمايت از اتر دولت ايران را وادار به اخراج براوين از ايران مينمايد . عليرغم اينكه براوين رسما در مطبوعات كشور خبر از الغاي معاهدات تزاري را ميدهد اما چون انگلستان راضي به نزديكي ايران و دولت انقلابي روسيه نيست براوين را در آوريل 1918 مجبور به ترك تهران مينمايد . يك ماه بعد وي در غزنين بدست ماموران انگليسي به قتل ميرسد . اين بار حكومت انقلابي ، كولوميتسف را بعنوان سفير با هيئتي عازم ايران ميكند اما قواي انگليس بر آنها حمله برده و كولوميتسف موفق به فرار ميشود . 0عليرغم اين حركات دولت جديد روسيه كه حالا شوروي ناميده ميشود قواي خود را از ايران خارج ميسازد .و در ضمن از اتحاد هاي سابق تزاري بر عليه ايران رسما خود را كنار ميكشد . آلمان با استفاده از خلا نيرو قفقاز را تحت الحمايه خود قرار ميدهد . در اين تارخ ( 16اوت 1918) وثوق الدوله به رياست كابينه منصوب ميگردد . كولوميتسف اين بار با اعتبار نامه رسمي از سوي لنين به تهران اعزام ميشود . اما در بندر گز به اشاره انگليس ها بدست قزاق ها كشته ميشود . در همين تاريخ است كه مساوات چي ها در آذربايجان– منشويك هادرگرجستان وداشناك ها درارمنستان تشكيل دولت مستقل داده اند و همزمان اتحاد جمهوري فدرال سرزمين هاي قفقاز را بوجود آورد اند . وثوق الدوله بلافاصله بدستور انگليس نماينده به اين سه جمهوري ميفرستد . در همين اوان چهل هزار گروه چكسلواكي كه بلاتكليف مانده اند به ارتش شوروي مي پيوندند . فرانسه آنها را تحت الحمايه خود قرار داده و به جنگ با آلمان فرا ميخواند . ژاپن و آمريكا كه وارد جنگ شده اند بندر ولاديوستك را كه مركز مهمات شوروي به حساب مي آيد تصرف ميكنند . انگلستان نيز راه آهن ايركوتسك و كولچاك را اشغال و راه شمال را كلا مي بندد . دولت انقلابي شوروي گرفتار متفقين از سويي و شورشهاي داخلي از سوي ديگر ميگردد . اما نهايتا با اتحاد نيروهايش در نيمه دوم سال 1919 متفقين را بيرون و ارتش سرخ را به رياست تروتسكي تشكيل ميدهد . در 17 آوريل 1920 ارتش سرخ آذربايجان را اشغال و مساوات چي هارا به قتل ميرساند . در 1921 گرجستان و ارمنستان را نيز اشغال و ضميمه اتحاد جماهير شوروي مينمايد . قواي ژاپن و آمريكا و انگلستان مجبور به ترك قفقاز ميگردند . اما ژنرال دنيكين روسي با 15 فروند كشتي جنگي از ساحل باكو به ساحل انزلي فرود مي آيد . وي از مخالفان سرسخت انقلاب سرخ و طرفدار تزار بود . وثوق الدوله ( انگلستان ) از دينكين حمايت ميكنند . هواپيماهاي شوروي انزلي را بمباران مينمايند . و پس از فراري دادن دينكين به بهانه تعقيب وي وارد گيلان شده و آنجا را اشغال مينمايند . همزمان شوروي حركات ميرزا كوچك خان را به رسميت ميشناسد.اولين گنگره ملل شرق در باكو به سال 1920 تشكيل ميشود . پيشنهاد گنگره چنين است : اگر بخواهيم انگلستان را از كمك به قواي ضد انقلاب باز داريم و دنيا را وادار به رسميت دادن به انقلاب بلشويكي بنماييم بايد كه در ممالك خاورميانه مخصوصا در هند توليد انقلاب هاي كارگري با تحريك تمايلات ملي بنماييم ...
از اينرو دولت شوروي ابتدا در قراردادي 9 ماده اي با ميرزا كوچك خان در 1920 جمهوري شوروي گيلان را تشكيل داده و به رسميت ميشناسد . و سپس آنها را آماده حمله به تهران مينمايد . حيدر خان عم اوغلو در اعتراض به اين قرارداد نهضت را ترك مينمايد اما در بين راه گرفتار و بدست ميرزا كوچك خان به قتل ميرسد . آنچه كه در اين تاريخ در آذربايجان جريان دارد نهضت شيخ محمد خياباني است كه خواستار استقلال آذربايجان بدون وابستگي به شوروي و تهران است . انگلستان كه شرايط را بر وقف مراد نمي بيند وثوق الدوله را وا ميدارد كه باب مذاكره با شوروي را بگشايد . بند اول تقاضاي ايران چنين است : تمايل ايران نسبت به برقراري روابط ديپلوماسي با جمهوري فدراتيو شوروي سوسيالستي و جمهوري سوسياليستي آذربايجان و تقاضاي تاسيس نمايندگي هاي سياسي در مسكو و باكو ! البته شرايط بين الملل و داخلي ايران امكان ادامه اين مذاكرات را نمي دهد و وثوق الدوله عزل و مشيرالدوله جانشين وي ميشود . مشيرالدوله تحت فشار افكار عمومي قرارداد 1919 را معلق و عليقلي خان انصاري را به سمت سفير ايران راهي مسكو مينمايد . عهد نامه مودت بين ايران و شوروي نوشته ميشود اما با عزل مشيرالدوله و نصب سپهدار اعظم امضاي اين عهد نامه تا تاريخ 26 فوريه 1921 به تعويق مي افتد . مشاورالملك بعنوان سفير ايران در مسكو انتخاب و رتشيتن سفير مسكودرتهران تعيين ميشود . اما در مرز از ورود رتشيتن ممانعت به عمل ميايد و شرط تخليه قواي روس از انزلي و گيلان به وي گوشزد ميشود . رتشيتن نيز شرط تخليه ايران از قواي انگليسي را ياد اور ميگردد . نهايتا در ماه مه 1921 قواي رزمي انگليسي از ايران خارج و در 25 اوريل رتشيتن وارد تهران ميشود و مورد استقبال بي نظيري از سوي مردم قرار ميگيرد .
عهد نامه مودت بدين شرح ( مختصرا ) بين دولتين امضا ميگردد : لغو قراردادهاي سابق // لغو معاهده 1907// اعاده جزاير عاشوراده – گرگان – و فيروزه به ايران و اعاده سرخس به شوروي // لغو كمك رساني به كمونيست هاي گيلاني // ممانعت از فعاليت افراد و گروهها بر ضد دو كشور مورد معاهده // عدم حضور قواي كشور ثالث در ايران و اجازه حضور قواي سرخ در اين صورت در ايران // عدم حضور قوا و اتباع كشور ثالث در خزر // بخشش كليه طلب هاي روسيه از ايران // بخشش كليه اموال روسيه در داخل ايران به دولت ايران // بخشش راه شوسه انزلي – تهران و قزوين – همدان و راه اهن جلفا – تبريز و صوفيان – درياچه اورميه و اسكله ها و وسايل موجود در درياي اورميه و خطوط تلگراف و تلفن بندر انزلي و مال التجاره ها و بنا هاي موجود در رشت به ايران // حق كشتيراني مساوي در خزر براي طرفين // بخشش كليه حقوق به غير از شيلات خزر به ايران // عدم واگذاري بهره برداري از عوائد روزميني و زير زميني استانهاي خراسان شمالي – مازندران – گيلان – آذربايجان شرقي و غربي و اردبيل به دولت غير // واگذاري امتياز شيلات ايران به مدت 25 سال به شوروي // واگذاري مراكز مذهبي ارتدوكس اورميه به ايران // لغو معاهده تركمانچاي // معافيت اتباع دوكشور از خدمت نظام و عوارض نظامي در خاك طرفين مقابل // تابعيت تردد با قوانين بين المللي // تهيه قراردادهاي تجاري مستقل از اين معاهده // ( اين قرارداد تا 1989 پابرجابود)صادرات كالاهاي ايراني از شوروي ولي منع واردات كالا از اين خاك // تشكيل خط تلگراف و تلفن فيمابين // تشكيل سفارتخانه و نماينگان مختار // تشكيل كنسولگري // تصويب قرارداد تا سه ماه //تصويب قرارداد در دونسخه روسي و فارسي // اين عهد نامه از تاريخ امضا قابل اجراست « 26 بند » .
البته اين عهد نامه در تاريخ 10 نوامبر 1979 توسط شوراي انقلاب اسلامي ايران يكجانبه لغو گرديد .
.................
آذربايجان بعنوان وسيع ترين خطه موجود در قفقاز بدين ترتيب در عرض چهار قرن بيش از چهل سركوب – تجاوز – تعدي – انقلاب – تشنج – قتل عام – اشغال ..... را پشت سر گذاشته است . البته اگرچه شرح اين چهارقرن بسيار خلاصه ارائه شد اما فجايعي كه مردم آذربايجان از اين طريق متحمل گرديده اند شامل هر روز و هر ساعت اين ملت مظلوم ميگردد . در اين طريق است كه شهرهاي آذربايجان گاه تا سي بار مورد معامله حاكمان و استعمارگران قرار گرفته شده است . و از اين رو ميتوان شرايط مردمان و اهالي اين شهر ها و روستا هارا متصور شد كه چگونه هر روز و هر ساعت مجبور به تحمل بي عرضگي هاي شاهان تهران نشين و زورگويي هاي همسايگان و مهاجمان ميشوند . نفوس آذربايجاني هايي كه در اين مجادلات ناخواسته به هلاكت رسيده اند واقعا غير قابل شمارش است . چرا كه حتي امروز هم خانواده هاي آذربايجاني آمار وسيعي از اقوام و آشنايان كشته شده يا مفقود شده را در خاطر خود دارند . مرزبندي هاي استعماري باعث جداشدن شهرها و روستا ها حتي ، از يكديگر گشته اند و از اينروست كه « جدايي » امروزه بعنوان درد عظيم اين ملت محفوظ ميگردد . و از اينروست كه امروزه ديازپوراي آذربايجاني بعد از ديازپوراي يهود بيشترين آمار را به خود اختصاص داده است . آذربايجان امروز كه فقط يك ششم از خاك چهار قرن پيش خود را داراست هنوز هم از تعرضات و معاملات نتوانسته است رهايي يابد و شايد تدبيرهاي استعمارگران در محو كامل اين منطقه ترك مسلمان نشين از هويت اصلي خويش و اشغال بي دردسر آن هنوز هم در پروسه هاي آنان جاي اول را دارد . با وقوع حوادث قاراباغ و افغانستان و عراق و كركوك هيچ تضميني وجود ندارد كه باقي مانده نام آذربايجان نيز در آينده اي غير قابل پيش بيني در راس معاملات مجدد سياسي امپرياليستهاو استعمارگران قرن حاضر قرار بگيرد . مردم آذربايجان كه همواره در طول قرون گذشته با انگ هاي متعدد از صحنه هاي سياسي دور گرديده اند عملا در اين همه معاملات هيچ نقشي را عهده دار نبودند و تنها متحمل شديدترين زيانهاي مالي و جاني و روحي گرديده اند و حتي تاريخ نگاري صحيح هم از آنان دريغ گرديده است . هدف عمده استعمارگران كهنه پا و نوپا در وحله اول دور نگاهداشتن مردمان منطقه از آگاهي ها و شعورهايي است كه آنها را به حق مسلم خويش آشنا و مصمم ميسازد . از اينرو در مبارزه با اين استعمارگران تنها بايد با افزودن بر آگاهي و شعور خويش و ديگران مصصم تر بود و ترديدي نداشت كه سلاح آگاهي بسيار برنده تراز هر سلاح ديگري است .
در خاتمه از پژوهنده هاي عزيز تقاضا دارم نسبت به شرح كامل معاهداتي كه به نحوي از آنها در سرنوشت ملل مظلوم منطقه تاثيرگذار بوده اند تحقيق و مطالب مبسوطي را ارائه نمايند . زهره وفايي
Zohre-az.blogspot.com /////////////// zohre_az@yahoo.com